Ütopya, Distopya, Korona

Thomas More’un Ütopya adlı eseri ile Anthony Burgess’ın Otomatik Portakal kitaplarını karşılaştırmak bize ütopya ve distopya kavramlarının anlaşılmasında bir imkan sunabilir. Bu karşılaştırmanın her ne kadar anakronizm ile malul olduğu eleştirisi getirilebilirse de iki eser kentlileşme ve kapitalizm parantezinde incelenebilirler. Kapitalizmin en önemli merkezlerinden birinde ve büyük dönüşüm zamanlarının kucağında kaleme alınmış olmaları, modern insanın yazgısal serüvenini takip etmemizi kolaylaştırabilir. 

More’un Ütopyası; Batı Avrupa merkezlerinde makinelerin boy göstermeye başladığı, dokuma endüstrisinin gelişimiyle paralel olarak tarımsal alanların otlaklara dönüştüğü, kentlerin insan akınına uğradığı dolayısıyla çalışma kültürünün ve yaşam standartlarının kökten değişime uğradığı bir dönemde yazıldı. ‘Koyunların insanları yediği ülke’ İngiltere; yoksulluk, veba, dinsel çatışmalarla toplumsal fay hatlarının kırıldığı bir deprem üssüne dönüşmüştü. Burgess’ın Otomatik Portakalı yazdığı dönem Birleşik Krallığı ise 2. Dünya Savaşı’ndan galip çıkmış olmasına rağmen savaşın travmatik etkilerini üstünden atamamış, içerde gelir eşitsizliğinin yükseldiği, geniş ailenin koltuğunu çekirdek ailenin aldığı, ‘ayak takımının’ sokaklarda kol gezdiği bir yapı arz ederken küresel hegemonyayı da ABD’ye kaptırmış, deniz aşırı kolonilerini teker teker kaybetmeye başlamış ve Sovyet tehdidi ile karşı karşıya kalmıştı.  Özetle, More İngiliz Krallığı’nın Birleşik Krallığa, Burgess ise Birleşik Krallığın İngiltere’ye dönüştüğü zamanda kitaplarını yazdılar. Bu açıdan ütopya ve distopya yazınına siyasi, iktisadi ve sosyolojik değişimlerin kaynaklık ettiğini söyleyebiliriz.

Ütopya ile distopyanın temel farkı, değişimi göğüsleme biçimleridir. Ütopya okura değişimin yol açtığı kaosa karşı ideal devlet ve toplum kurgusu sunarken, distopya kaosun sonuçlarını egzajere ederek okura mesajını iletir. İronik bir şekilde ütopyalar düzeni değiştirme vaadiyle sistem yıkıcı/devrimciyken, distopya böyle bir gayesi olmasa da sistemi meşrulaştırıcı bir özü barındırır, adeta ölümü gösterip sıtmaya razı eder.

Öte yandan ütopya bir rüya, distopya bir kabus anlatısıdır. More, İncil’deki göksel egemenliği ve cenneti yeryüzüne indirmeye çalışır, Burgess ise yasanın, düzenin ve tırnak içinde cennetin, iradeyi ve özgürlüğü insanların elinden alacağını işaret eder. More’un ütopyasında herkes akşam sekizde yatıp sabah dörtte kalkar,  günde altı saat çalışır. Herkesin evi tekdüzedir. Yemekler kamusal alanlarda beraberce yenir. More’un mutlu ve güzel ülkesi; zenginlik ile fakirlik arasındaki farkların silikleşmesine rağmen köleliğin yasal olduğu, tektipçi, farklılığın yeşerme imkanı bulamayacağı bir cumhuriyet hüviyetindedir.

 Otomatik Portakal’da ise şu sorunun etrafında döneriz; eğer kötülüğü seçme özgürlüğümüz yoksa iyilik ne kadar iyiliktir, iradeden bağımsız iyi gerçekten iyi midir? Romanın ilk bölümünde baş karakter Alex; tecavüz, hırsızlık, gasp, darp, cinayetleriyle okurda tiksinti uyandırırken ikinci bölümde cezaevinde maruz kaldığı tedavi okurda acıma hissi uyandırır. Devletin şiddeti ve toplumu kontrolü, bir sosyopata bile merhamet hissi uyandıracak denli hastalıklıdır. İnsanı insan kılan şeyin seçme özgürlüğü olduğu vurgusuyla Otomatik Portakal adeta bir demokrasi övgüsüne dönüşür. Demokrasi övgüsü aynı anda Sovyet Rusya eleştirisidir. Burgess Otomatik Portakal’da, bunu, Orwell’in 1984 düzenine giden yolun taşlarının nasıl örüldüğünü kurgulayarak yapmıştır.

Her iki esere bakarak, distopyanın ütopyanın antitezi olduğu görüşünü destekler örnekleri de yoğun bir şekilde bulabiliriz.  Öyle ki bazı pasajlarda Burgess’ın eserini More’a nazire olarak yazdığı hissine kapılabiliriz. Ütopya, More’un Kral 8. Henry’nin talimatıyla Kastilya Prensi Charles’ın saygıdeğer heyetiyle bir araya gelişiyle başlar. Heyettekiler belagat sanatını iyi bilen, hukuki konularda bilgili, deneyimli insanlardır. Otomatik Portakal’ın giriş bölümünde ise baş karakter Alex, uyuşturucu süt karışımının servis edildiği bir barda çetesiyle beraberdir. Yanında oturan arkadaşı ağzında salyalar akıtarak konuşmaktadır. Heyetin yerini çete, belagatin yerini ne dediği anlaşılmaz gençler almıştır. More heyet görüşmelerinden sonra Peter Giles adlı ‘olağanüstü alçakgönüllü, iyi yetiştirilmiş bir genç’ ile sohbet eder.  Alex ve çetesinin bardan ayrıldıktan sonra ilk işleri de kütüphaneden çıkan bir adama acımasızca saldırmak olmuştur. Bir tarafta medeni bir tartışma ve iyi yetiştirilmiş bir gençle sohbet, diğer tarafta kitap taşıyan bir adamın kanlı bir şekilde hırpalanması. Ütopya adasının 54 kentinde tek dil konuşulur, Otomatik Portakal evreninde ise Aleks ve çetesi Rusça ve İngilizce karşımı bir dille anlaşmaktadır. Ütopya’da kent mimarisini önceleyen bir esenlik yurdu modeli varken Otomatik Portakal’da kent, içinde Umutsuzluk Caddesi ve Tükeniş Sokağının bulunduğu bir yerdir, mutsuzluğun nesnesidir, sokaklar güvenilmezdir, özellikle geceleri yaşlı ve güçsüzler için bir cehenneme dönüşür.

Sonuç olarak, Batıda insan merkezli düşünme biçiminin belirleyici hale gelmesiyle mantık, sanat, din, ilah varolana dönüştürülüp insanlığın nesnesine dönüştürülmüştür. İnsanın rasyonel hayvan (canlı) olduğu varsayımıyla  iyi-güzel, kötü-çirkin, doğru-yanlış vesairin dinsel tanım ve tasniflerde değil insan düşüncesinde ve düşünde olduğu anlayışıyla; mitoloji ve altın çağcı mistik anlatılar yerine ütopya ve distopyalar ikame edildi. Varolana dönüştürme Rönesans döneminde mimaride, modern dönemde dilde inşa şeklinde tezahür etti. Böylece More’un Ütopyası kent merkezli bir mimariyken, Burgess’ın distopyası dilde bir tasarım olarak karşımıza çıktı.

Kapitalizm, humanist metafiziğinin çocuğudur. Weber’in protestanları tarih sahnesinden çekilip yerine Nietzsche’nin nihilistleri gelmiş olsa da kapitalizmin yaratıcı-yıkım gelişimi tanımı yerinde sapasağlam duruyor. İnsanoğlu hala doğa ile kavgayı kalkınma, değerleri aşındırmayı ilerleme, maddi gücü en yüksek erdem sayıyor. Yaratıcı-yıkım anlayışıyla beraber düşünüldüğünde,  koronavirüs salgınıyla küresel kapitalizmin geriye düşeceği tahminlerinin gerçekçi olmadığı aşikar. Kendimizi distopik bir hikayenin aktörleri gibi hissedişimiz tam da yukarıda işlendiği gibi kapitalist düzeni meşrulaştırıcı bir etki doğuracaktır. Tüm dünyada sokağa çıkma yasakları, sıkıyönetim uygulamaları, ithalat-ihracat kısıtlamaları ile devletlerin rolünün ve otoriterleşmenin artışı bir noktada taşınamaz bir yük haline gelecektir. Ayrıca kendi içine gömülen devletlerin, otoriter hükümetlerin varlığı uluslararası örgütlerin çözüleceğini çok uluslu şirketlerin tahakkümünün kırılacağını göstermez.  Bilakis büyük kapitalistler için otoriterleşen hükümetlere nüfuz etmek demokratik devletlere nüfuzdan daha düşük maliyetlidir. 

Pandeminin, 11 Eylül sürecinin sona erişini tescillediğini, yeni bir ötekinin varlığını ifşa ettiğini söyleyebiliriz. ‘Uluslararası terörizmle mücadele’ artık kolaylıkla alıcı bulmuyor.  Bundan sonra uluslararası örgütlerin ve ve devletlerin güvenlik stratejilerinde birincil tehditin; salgınlar, açlık ve iklim değişiklikleri olacağını söylemek de kehanet sayılmaz. Çevre, gıda ve sağlık güvenliği yeni çatışma alanları olarak karşımıza çıkacaktır. Diğer yandan başta ekonomi, eğitim, sağlık, güvenlik ve iletişimde dijitalleşmenin artacağını ve siber savaşların da daha sofistike hale geleceğini öngörebiliriz. Bağlantılı olarak en köklü değişimin vucut bütünlüğünün dokunulmazlığında yaşanacağını, yerini zihin dokunulmazlığı idealine bırakacağını düşünüyorum; belki bu durumda Otomatik Portakal yeniden gündem olur, kim bilir…